Tọa lạc tại nơi có phong thủy hữu tình, nằm giữa không gian mênh mông của sông nước, trời mây: mặt hướng ra dòng sông Văn Úc, lưng tựa vào triền đê, ruộng đồng, làng mạc thôn Cẩm Khê, Toàn Thắng, Tiên Lãng, đền Gắm được xây dựng từ thời vua Lý Cao Tông, nhằm tưởng nhớ công lao của vị danh tướng Ngô Lý Tín. Đây là địa chỉ du lịch tâm linh nổi tiếng, người Tiên Lãng có câu ca: “Thứ nhất đền Bì, thứ nhì đền Gắm” để nói về sự linh thiêng của ngôi đền cổ.
Cổng chính vào đền Gắm mới được xây dựng khang trang (Ảnh: Vũ Loan)
Đôi nét về vị tướng lĩnh tài hoa Ngô Lý Tín
Theo Ông Đặng Anh Tuyết, Trưởng ban Quản lý Di tích cho hay, đền Gắm gắn liền với tên tuổi của Thái phó Ngô Lý Tín. Ông là tướng tài có nhiều công lao phò vua giúp nước trong triều đại nhà Lý. Sử sách xưa có ghi, Ngô Lý Tín sinh ngày 20/1 năm Bính Ngọ (1126) ở trang Vĩnh Đồng, huyện Khoái Châu, trấn Sơn Nam, nay thuộc tỉnh Hưng Yên, thân phụ là Ngô Huy Hiếu, thân mẫu là Đào Thị Phúc.
Lối vào đền có hai hàng cây tỏa bóng mát quanh năm (Ảnh: Vũ Loan)
Thuở nhỏ, Ngô Lý Tín theo học một thầy đồ nổi tiếng ở Hải Dương. Với tư chất thông minh, chăm chỉ, ông được thầy yêu bạn quý. Năm ông 18 tuổi, cha mẹ lần lượt qua đời. Mãn tang cha mẹ, ông tìm đến trang Cẩm Khê, huyện Bình Hà, trấn Hải Dương, nay là thôn Cẩm Khê, xã Toàn Thắng mở trường dạy học, luyện tập võ nghệ. Lúc ấy, thời cuộc nhiễu nhương, giặc cướp nổi lên khắp chốn, lại thêm hạn hán mất mùa, đời sống nhân dân vô cùng cực khổ, giặc ngoại xâm quấy phá biên thùy, vận mệnh quốc gia trứng treo đầu đẳng. Vua Lý Anh Tông ban chiếu cầu hiền, Ngô Lý Tín xin ứng mộ, đem theo 30 trai tráng trong trang đi cùng, lập nên nhiều chiến công hiển hách.
Năm Nhâm Dần (1182), Ngô Lý Tín được phong chức Thượng tướng quân, mang quân thủy bộ dẹp loạn trộm cướp. Năm 1183, ông được cử làm đốc tướng chinh phạt quân Ai Lao xâm lấn biên thùy, chiến thắng trở về ông được nhà vua phong làm Thái phó. Năm 1188, quan Phụ chính đại thần, Thái sư Đỗ An Di mất, triều đình cử Thái phó Ngô Lý Tín làm phụ chính cho Vua. Đây là chức quan đứng đầu triều, nắm giữ trọng trách đối với giang sơn đất nước.
Lịch sử của đền Gắm
Tương truyền, trong điều kiện đất nước thanh bình, quan Phụ chính cùng một đoàn thuyền đem theo tướng sĩ, gia nhân trở về thăm lại trang Cẩm Khê xưa. Không may ngang đường đến khúc sông Quán Trang - Văn Úc gặp bão lớn, thuyền chìm, ông và mọi người đều tử nạn. Đó là ngày 9/10 năm Canh Tuất (1190).
Như một phép nhiệm màu, thi hài ông được sóng đánh trôi dạt vào bãi sông trang Cẩm Khê, chính nơi ông mang gươm đi chinh phạt giặc ngoại xâm, dấy quân dẹp hải tặc. Nhân dân thương tiếc đưa ông lên bãi chôn cất tại khu đất ngày trước ông dựng nhà dạy học (hiện là hậu cung đền Gắm) và lập đền thờ để tưởng nhớ công ơn vị tướng tài, anh dũng.
Mặt trước của ngôi đền phủ rợp bóng của cây xanh tạo không gian thoáng đãng mát mẻ (Anh: Vũ Loan)
Ngôi mộ của Thái phó Ngô Lý Tín ở hậu cung chỉ dịp đặc biệt mới mở cửa cho du khách được vào thăm quan (Ảnh: Sưu tầm)
Điều đặc biệt của ngôi đền Gắm là còn giữ được ngôi mộ có thi hài của Thái phó Ngô Lý Tín, trải qua hàng trăm năm ngôi mộ được nhân dân giữ gìn, được xem như vật báu linh thiêng của dân làng Cẩm Khê. Du khách xa gần thường đến chiêm bái, phát tâm công đức trùng tu, tôn tạo đền ngày một khang trang thể hiện lòng thành kính đối với vị tướng văn võ song toàn này.
Hơn 800 năm một lối kiến trúc cổ
Trải qua những biến cố thăng trầm của thời gian, qua nhiều lần trùng tu, đến nay đền Gắm vẫn giữ nguyên kiến trúc cổ xưa. Với kiểu kiến trúc “tiền nhất hậu đinh”, gồm 5 gian tiền đường, 3 gian tiền tế và 1 gian hậu cung. Các kèo gỗ có kết cấu kiểu “thuận chồng, đốc thước”, mái lợp ngói mũi hài, các cửa theo kiểu “cửa thùng khung khách”.
Ngôi đền được thiết kế theo lối kiến trúc “tiền nhất hậu đinh”, gồm 5 gian tiền đường, 3 gian tiền tế và 1 gian hậu cung (Ảnh: Sưu tầm)
Các cửa của ngôi đền theo kiểu “cửa thùng khung khách” (Ảnh: Vũ Loan)
Ban thờ bên ngoài chính điện được bày trí trang nghiêm (Ảnh: Vũ Loan)
Theo các cao niên, trong kháng chiến chống thực dân Pháp, năm 1953, khi giặc mở trận càn lớn đánh vào Tiên Lãng nhằm mở rộng và củng cố “vành đai an toàn” của khu cố thủ Hải Phòng, đền Gắm đã trở thành chiến lũy xung yếu, góp phần làm thất bại âm mưu của địch, tạo đà cho chiến tranh du kích ở đồng bằng phát triển. Trong cuộc chiến đó, các hệ thống công trình kiến trúc của đền bị san phẳng, riêng cung nhà Ngài còn nguyên, giặc đến không dám vào.
Không gian bên trong ngôi đền Gắm các kèo gỗ có kết cấu kiểu “thuận chồng, đốc thước” mang đặc trưng kiến trúc thời Lý (Ảnh: Vũ Loan)
Đền Gắm được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1992 (Ảnh: Vũ Loan)
Năm 1992, đền được công nhận di tích lịch sử cấp quốc gia. Năm 2010, kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội, đền được đầu tư hơn 20 tỷ đồng để trùng tu, phục dựng một số hạng mục công trình. Ông Tuyết chia sẻ, các hạng mục chính trong đền như nhà tiền tế, trung đường, hậu cung đã được tu bổ, tôn tạo khang trang, vững chãi. Một số hạng mục như nghi môn, nhà bia, trưng bày, đón khách, tường rào bao quanh… được phục dựng, hoặc xây mới.
Chiếc thuyền rồng tái hiện lại Thái phó Ngô Lý Tín đánh thắng giặc trở về quê hương (Ảnh: Vũ Loan)
(Ảnh: Vũ Loan)
Nét mộc mạc của ngôi đền nơi thôn quê thanh bình (Ảnh: Vũ Loan)
Cây nhãn cổ trăm tuổi trong khuôn viên của ngôi Đền được công nhận là Cây di sản Việt Nam (Ảnh: Vũ Loan)
Tất cả trong một khuôn viên hài hòa, tạo nên không gian sinh hoạt văn hóa mang tín ngưỡng tâm linh nhẹ nhàng không xô bồ, cảnh quan sông nước, cây cối xanh tươi càng làm tăng vẻ thanh tịnh cho ngồi đền.
Lễ hội tại đền Gắm
Rất đông người dân và du khách khắp cả nước về tham gia lễ hội (Nguồn: Sưu tầm)
Lễ hội đền Gắm được tổ chức vào 3 ngày 18, 19, 20 tháng Giêng hàng năm. Phần lễ bao giờ cũng trang nghiêm với đầy đủ các nghi thức truyền thống còn phần hội mang đậm bản sắc văn hóa dân gian của vùng đồng bằng Bắc bộ với các trò chơi truyền thống: Đấu vật, kéo co, chọi gà, đánh đu, tổ tôm điếm… Lễ hội là dịp để các thế hệ sau ghi nhớ công lao to lớn của Thái Phó Ngô Lý Tín, của thế hệ ông cha ngày trước, thể hiện nỗ lực duy trì và bảo tồn giá trị văn hóa dân gian đặc sắc của vùng quê yên bình.
Với ý nghĩa tâm linh, vị trí đắc địa cùng cảnh sắc thiên nhiên mang đậm sắc thái của vùng quê đồng bằng Bắc bộ, đền Gắm không chỉ là một di tích cấp quốc gia có giá trị về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật kiến trúc, mà còn là một trong những điểm du lịch sinh thái độc đáo của thành phố Hải Phòng, thu hút lượng lớn khách tham quan du lịch từ mọi miền đất nước. Đền Gắm, kết hợp với 4 ngôi đình, đền thiêng của huyện Tiên Lãng đã trở thành tour du lịch tâm linh và sinh thái đồng quê độc đáo, đáp ứng nhu cầu trong hành trình lễ hội của đông đảo du khách gần xa./.